Przewodniki a rozwój nowoczesnej turystyki w XIX wieku
Abstrakt
Przewodnik turystyczny uważany jest za odrębny gatunek literatury, który znany był już w starożytności. W kolejnych epokach forma, struktura, treść i funkcje przewodników ewoluowały, aby w XIX wieku wykształcić ostatecznie typ publikacji o nowoczesnym charakterze, z propozycjami tras zwiedzania, a także licznymi informacjami praktycznymi. Pojawiły się wówczas wyspecjalizowane wydawnictwa, tworzące przewodniki według wypracowanych schematów, takie jak oficyny Murraya i Baedekera, które stale rozszerzały ofertę, aby w końcu objąć zasięgiem swoich opracowań niemal cały świat.
„Wiek pary i elektryczności” stworzył szerokie możliwości podróżowania, m.in. dzięki wynalezieniu nowych środków transportu (kolei i statków parowych). Zjawisko stopniowego umasowienia turystyki wywołało potrzebę dostarczenia podróżującym informacji na temat odwiedzanych krajów, regionów i miast. Drukowane przewodniki stanowiły odpowiedź na owo zapotrzebowanie, a jednocześnie same dawały impuls do rozwoju turystyki, wywołując u odbiorców chęć zobaczenia opisywanych obszarów wraz z ich osobliwościami przyrodniczymi i kulturowymi.
W artykule przeprowadzona została analiza rozwoju dziewiętnastowiecznych publikacji przewodnikowych w kontekście dynamicznego wzrostu liczby podróży turystycznych w tym czasie. Wskazano najważniejsze osiągnięcia europejskiej literatury przewodnikowej oraz ich wpływ na polskie przewodniki, tworzone w analizowanym okresie. Wykorzystane zostały liczne opracowania polskie i zagraniczne na temat przewodników oraz dziejów turystyki, a także materiał źródłowy w postaci wybranych publikacji przewodnikowych.
Słowa kluczowe
Pełny tekst:
PDFBibliografia
A Handbook for Travellers on the Continent: being a guide to Holland, Belgium, Prussia, Northern Germany, and the Rhine from Holland to Switzerland, 1863, John Murray, London
[Dorszewski K.], 1886, Katedra poznańska. Przewodnik i pamiątka dla zwiedzających tę pierwszą świątynię archidiecezyalną. Z 2 rycinami, Nakładem i czcionkami Drukarni Kuryera Poznańskiego, Poznań
[Janota E.], 1860, Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin. Z mapą i widokiem, Nakładem Juliusza Wildta, Kraków
[Kozłowski K.], 1893, Przewodnik po Poznaniu i okolicy z illustracyami i planem miasta, Nakładem K. Kozłowskiego, Poznań
[Miltner H. O.], 1861, Przewodnik po Krakowie i jego okolicach, z dodaniem instrukcji dla jadących do Szczawnicy, Krynicy, Swoszowic i Wieliczki, Nakładem Juliusza Wildta, Kraków
[Saulsonowa R.], 1850, Warmbrunn i okolice jego w 38 obrazach zebranych w 38 wycieczkach przez Pielgrzymkę w Sudetach, Korn, Wrocław
Antoniewicz F. [Jerzykowski Antoni], 1882, Przewodnik po Poznaniu zawierający kolorowaną mapę miasta, ciekawsze w niém zdarzenia, opis publicznych gmachów i potrzebniejsze wskazówki, Druk i Nakład Fr. Tomaszewskiego, Poznań
Bepler J., 1994, The Traveller-author and his Role in Seventeenth-Century German Travel Accounts, [w:] Travel Fact and Travel Fiction. Studies on Fiction, Literary Tradition, Scholary Discovery and Observation in Travel Writing, red. Z. von Martels, E. J. Brill, Leiden – New York – Köln, s. 183–193
Bratuń M., 2014, Grand Tour: narodziny – rozwój – zmierzch, [w:] Polski Grand Tour w XVIII i początkach XIX wieku, red. A. Roćko, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa, s. 19–30
Bruce D. M., 2010, Baedeker: The Perceived ‘Inventor’ of the Formal Guidebook – A Bible for Travellers in the 19th Century, [w:] Giants of Tourism, red. R. W. Butler i R. A. Russel, CABI, Wallingford, s. 93–110
Burckhardt J., 1860, Der Cicerone: Eine Anleitung zum Genuss der Kunstwerke Italiens, Schweighauserische Verlagsbuchhandlung, Basel
Ciepłowski S., 2001, O rodowodzie warszawskich przewodników turystycznych, „Almanach Muzealny”, t. 3, s. 203–213
Cuddon J. A., 1993, A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, third edition, Blackwell Reference, Cambridge
Czajewski W., [1893], Ilustrowany przewodnik po Warszawie i okolicach. Willanów. Czerniaków, Morysin, Gucin, Natolin. Wraz ze szczegółowym spisem 1000 obrazów z galerii willanowskiej, Nakładem własnym W. Czajewskiego, Warszawa
Czajewski W., 1892, Ilustrowany przewodnik po Warszawie na rok 1892, Drukiem Pawła Szymanowskiego, Warszawa
Czartoryska E. [Izabela], 1828, Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach, W Drukarni Banku Polskiego, Warszawa
Duda J., 1996, Przewodniki po Krakowie (do 1914 roku). Książki, ich autorzy i wydawcy, „Rocznik Krakowski”, t. 62, s. 53–87
Eljasz W., 1900, Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic. Z 68-ma ilustracjami, planem Zakopanego i mapą Tatr, wyd. 6, Nakład Autora Drukarnia W. L. Anczyca i Spółki, Kraków
Flasieński J., Przewodnik dla podróżujących w Europie podług najnowszych źródeł ułożony z dodaniem mappy drożnéj kolei żelaznych i dróg pocztowych, 1851, Nakładem i drukiem S. Orgelbranda, Warszawa
Freitag W. M., 1996, Guidebook, [w:] The Dictionary of Art, red. J. Turner, t. 13, Macmillan Publishers Limited, London, s. 807–813
Gaj J., 2006, Dzieje turystyki w Polsce, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa
Gołębiowski Ł, 1827, Opisanie historyczno-statystyczne miasta Warszawy, wydanie drugie poprawione, znacznie pomnożone i rozszerzone, Nakładem i Drukiem N. Glücksberga, Warszawa
Gomulicki W., Szmideberg I., 1880, Illustrowany przewodnik po Warszawie ozdobiony planem miasta, widokami piękniejszych gmachów i miejscowości, galerją typów warszawskich i szkicami charakterystycznemi. Rok pierwszy, W Drukarni Jana Noskowskiego, Warszawa
Grabowski A., 1822, Historyczny opis miasta Krakowa i iego okolic, Nakładem i Drukiem Józefa Mateckiego, Kraków
Gunn C. A., 1979, Tourism Planning: Basics, Concepts, Cases, Crane Russak, New York
Hamilton J., 2005, Thomas Cook: The Holiday-Maker, Sutton Publishing, Stroud
Handbuch für Reisende in Deutschland und dem Oesterreichischen Kaiserstaat. Nach eigner Anschauung und den besten Hülfsquellen, 1855, Sechste umgearbeitete Auflage, Verlag von K. Baedeker, Coblenz
Illustrowany przewodnik po Pradze, 1891, Nakład K. Bartoszewicza, Kraków
Ilustrowany przewodnik po Lwowie i Powszechnej Wystawie Krajowej. Wydany przez Towarzystwo dla Rozwoju i Upiększania Miasta. Z planem i widokami miasta, wystawy i 18 rycinami ważniejszych budynków, 1894, Z drukarni Wł. Łozińskiego, Lwów
Ilustrowany przewodnik po Paryżu. Zestawił H. N., 1889, Wydanie Redakcji Wędrowca, Warszawa
Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta, Nakład Redakcyi „Wędrowca”, Warszawa 1893
Ilustrowany przewodnik po Wiedniu i jego okolicach oraz po Wystawie Powszechnej z dołączeniem planu Wiednia. Ułożony podług najnowszych przewodników w niemieckim i francuzkim języku, wykonanego przez inżyniera i architekta H. Grewe w dwóch kolorach, 1873, Nakładem Księgarni A. Nowoleckiego, Kraków
Ilustrowany przewodnik po Wiedniu i jego okolicach. Ułożony podług najnowszych przewodników w niemieckim i francuzkim języku. Z dołączeniem najnowszego planu Wiednia wykonanego przez inżyniera i architekta H. Grewe w dwóch kolorach, 1874, Wydanie drugie, Nakładem Księgarni A. Nowoleckiego, Kraków
Jan ze Śliwina [Kirkor A. H.], 1856, Przechadzki po Wilnie i jego okolicach, Drukarnia A. Marcinowskiego, Wilno
Keates J., 2011, The Portable Paradise. Baedeker, Murray, and the Victorian Guidebook, Notting Hill Editions, London
Kirkor A. H., 1862, Przewodnik. Wilno i koleje żelazne z Wilna do Petersburga i Rygi, oraz do granic na Kowno i Warszawę, Nakładem i drukiem A. H. Kirkora, Wilno
Kirkor A. H., 1880, Przewodnik historyczny po Wilnie i jego okolicach, wydanie drugie przejrzane i powiększone, Nakładem i Drukiem Józefa Zawadzkiego, Wilno
Kolbuszewski J., 1981, Górskie przewodniki (Uwagi o współczesności i tradycji gatunku), „Litteraria”, Seria A, R. 13, s. 141–158
Kolbuszewski J., 1990, Od „spisków” do przewodników. Przemiany formy i funkcji narracji przewodnikowej, [w:] XI Sympozjum KTG. Najstarsze polskie przewodniki górskie, red. M. Staffa, PTTK Zarząd Główny Komisja Turystyki Górskiej, Kraków, s. 5–18
Koshar R., 1998, “What Ought to be Seen”: Tourists’ Guidebooks and National Identities in Modern Germany and Europe, „Journal of Contemporary History”, nr 33, s. 323–340
Krasiński J. W., 1821, Przewodnik dla podróżuiących w Polsce i Rzeczypospolitej Krakowskiey, W Drukarni N. Glücksberga, Warszawa
Kruczek Z., 2011, Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań, Proksenia, Kraków
Kulczycki Z., 1977, Zarys historii turystyki w Polsce, wyd. 3, Sport i Turystyka, Warszawa
Kulczycki Z., 1982, Historia turystyki, Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa
Kunasiewicz S., 1874, Przechadzki archeologiczne po Lwowie, zeszyt 1, Skład Główny „Księgarnia Polska”, Lwów
Kunasiewicz S., 1876, Przechadzki archeologiczne po Lwowie, zeszyt 2 i 3, Skład Główny „Księgarnia Polska”, Lwów
Łuszczkiewicz W., 1875, Illustrowany przewodnik po Krakowie i jego okolicach z dodaniem wszelkich wiadomości i objaśnień potrzebnych dla podróżnych oraz opisu wszystkich znaczniejszych zdrojowisk w Galicyi, Księgarnia i Wydawnictwo „Czytelni Ludowej” A. Nowolecki, Kraków
MacCannell D., 2005, Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, tłum. E. Klekot i A. Wieczorkiewicz, Muza SA, Warszawa
Mączak A., 1978, Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa
Mączak A., 2001, Peregrynacje, wojaże, turystyka, Wydanie drugie poprawione i uzupełnione, Książka i Wiedza, Warszawa
Mączyński J., 1854, Kraków dawny i teraźniejszy z przeglądem jego okolic, Nakładem i Drukiem Józefa Czecha, Kraków
Opaliński D., 2002, Polskie dziewiętnastowieczne przewodniki turystyczne – próba definicji, [w:] Z przeszłości Europy Środkowowschodniej, red. J. Hoff, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 111–120
Opaliński D., 2008, Z bedekerem po zaborach. Podróż w dawnych przewodnikach turystycznych, [w:] Podróż i literatura 1864–1914, red. E. Ihnatowicz, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 525–536
Opaliński D., 2013, Przewodniki turystyczne na ziemiach polskich w okresie zaborów. Studium historyczno-źródłoznawcze, wyd. 2, Ruthenus, Krosno
Palmowski J., 2002, Travels with Baedeker – The Guidebook and the Middle Classes in Victorian and Edwardian Britain, [w:] Histories of Leisure, red. R. Koshar, Berg, Oxford – New York, s. 105–130
Paris und seine Umgebungen. Nebst Eisenbaim- Rouen durch das Nordöstliche Fraukreich. Handbuch für Reisende von Karl Baedeker, 1881, Zehne Auflage, Verlag von Karl Baedeker, Leipzig
Parsons N. T., 2007, Worth the Detour. A History of the Guidebook, Sutton Publishing, New Baskerville
Pawłowska I., 2003, Przewodniki turystyczne o Wieliczce, „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce”, t. 23, s. 179–193
Przewodnik dla pielgrzymów do Rzymu, 1877, Nakładem komitetu pielgrzymki, Lwów
Przewodnik po Paryżu dla osób udających się na wielką wystawę paryzką otworzyć się mającą 1° kwietnia 1867 roku, ułożony według najnowszych i najlepszych źródeł i zaopatrzony objaśnieniami czerpanemi z doświadczenia osoby, która długo w Paryżu mieszkała, 1867, Nakładem Księgarni Kaufmana, Warszawa
Przewodnik po Poznaniu i okolicy z illustracyami i planem miasta, 1898, Czcionkami Drukarni Dziennika Poznańskiego, Poznań
Przewodnik po Wiedniu dla osób udających się na Powszechną Wystawę Wiedeńską Roku 1873, 1873, Nakładem i Drukiem J. Kaufmana, Warszawa
Schnayder J., 1947, Podróże i turystyka w starożytności, Księgarnia Wydawnicza L. J. Jaroszewski, Kraków
Schramm R. W., 1980, Kategorie przewodników i zróżnicowanie ich roli, [w:] Dorobek wydawniczy w dziedzinie krajoznawstwa. Potrzeby i perspektywy, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Zarząd Główny Komisja Krajoznawcza, Warszawa, s. 118–122
Sierpiński S. Z., 1839, Obraz miasta Lublina, W Drukarni Maxymiliana Chmielewskiego, Warszawa
Sierpiński S. Z., 1843, Historyczny obraz miasta Lublina, Nakładem Autora, Warszawa
Sobieszczański F. M., 1857, Przewodnik po Warszawie z planem miasta ozdobionym 10cią rycinami na stali, Główny Skład w Kantorze Drukarni Gazety Codziennéj, Warszawa
Stegner T., 2016, Historia turystyki. Polska i świat, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
Swarbrooke J., 2002, The development and management of visitor attractions, 2nd ed., Butterworth-Heinemann, Oxford
Urry J., 2007, Spojrzenie turysty, tłum. A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
Walton J. K., 2010, Thomas Cook: Image and Reality, [w:] Giants of Tourism, red. R. W. Butler i R. A. Russel, CABI, Wallingford, s. 81–92
Wyszowska I., Jędrysiak T., 2017, Turystyka muzealna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
Ziarkowska J., Ziarkowski D., 2011, „Obrazy czarujące, od których oczów trudno oderwać…”. Uwagi o sposobach przedstawiania Tatr w twórczości Walerego Eljasza, [w:] Góry – Człowiek – Turystyka. Księga jubileuszowa dedykowana prof. dr. hab. Andrzejowi Matuszykowi w 75. rocznicę urodzin, red. P. Cybula, M. Czyż i S. Owsianowska, Proksenia, Kraków 2011, s. 233–244
Ziarkowski D., 2016, Najstarsze polskie przewodniki jako źródła do dziejów turystyki, [w:] Z dziejów wychowania fizycznego, sportu i turystyki w Polsce i w Europie, red. J. Kosiewicz, E. Małolepszy i T. Drozdek Małolepsza, Akademia Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa, s. 265–279
Ziarkowski D., 2017, Sakralizacja Krakowa w dawnych przewodnikach turystycznych po mieście, [w:] Przestrzeń turystyki kulturowej, red. D. Orłowski, Wyższa Szkoła Turystyki i Języków Obcych, Warszawa
Zuelow E. G. E., 2016, A History of Modern Tourism, Palgrave, London
Odniesienia
- Obecnie brak jakichkolwiek odniesień.
Copyright (c) 2018 Dominik Ziarkowski
Copyright © Turystyka Kulturowa 2008-2021. ISSN 1689-4642