Przewodniki a rozwój nowoczesnej turystyki w XIX wieku

Dominik Ziarkowski

Abstrakt


Przewodnik turystyczny uważany jest za odrębny gatunek literatury, który znany był już w starożytności. W kolejnych epokach forma, struktura, treść i funkcje przewodników ewoluowały, aby w XIX wieku wykształcić ostatecznie typ publikacji o nowoczesnym charakterze, z propozycjami tras zwiedzania, a także licznymi informacjami praktycznymi. Pojawiły się wówczas wyspecjalizowane wydawnictwa, tworzące przewodniki według wypracowanych schematów, takie jak oficyny Murraya i Baedekera, które stale rozszerzały ofertę, aby w końcu objąć zasięgiem swoich opracowań niemal cały świat.
„Wiek pary i elektryczności” stworzył szerokie możliwości podróżowania, m.in. dzięki wynalezieniu nowych środków transportu (kolei i statków parowych). Zjawisko stopniowego umasowienia turystyki wywołało potrzebę dostarczenia podróżującym informacji na temat odwiedzanych krajów, regionów i miast. Drukowane przewodniki stanowiły odpowiedź na owo zapotrzebowanie, a jednocześnie same dawały impuls do rozwoju turystyki, wywołując u odbiorców chęć zobaczenia opisywanych obszarów wraz z ich osobliwościami przyrodniczymi i kulturowymi.
W artykule przeprowadzona została analiza rozwoju dziewiętnastowiecznych publikacji przewodnikowych w kontekście dynamicznego wzrostu liczby podróży turystycznych w tym czasie. Wskazano najważniejsze osiągnięcia europejskiej literatury przewodnikowej oraz ich wpływ na polskie przewodniki, tworzone w analizowanym okresie. Wykorzystane zostały liczne opracowania polskie i zagraniczne na temat przewodników oraz dziejów turystyki, a także materiał źródłowy w postaci wybranych publikacji przewodnikowych.


Słowa kluczowe


przewodniki turystyczne; historia turystyki; XIX wiek

Pełny tekst:

PDF

Bibliografia


A Handbook for Travellers on the Continent: being a guide to Holland, Belgium, Prussia, Northern Germany, and the Rhine from Holland to Switzerland, 1863, John Murray, London

[Dorszewski K.], 1886, Katedra poznańska. Przewodnik i pamiątka dla zwiedzających tę pierwszą świątynię archidiecezyalną. Z 2 rycinami, Nakładem i czcionkami Drukarni Kuryera Poznańskiego, Poznań

[Janota E.], 1860, Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin. Z mapą i widokiem, Nakładem Juliusza Wildta, Kraków

[Kozłowski K.], 1893, Przewodnik po Poznaniu i okolicy z illustracyami i planem miasta, Nakładem K. Kozłowskiego, Poznań

[Miltner H. O.], 1861, Przewodnik po Krakowie i jego okolicach, z dodaniem instrukcji dla jadących do Szczawnicy, Krynicy, Swoszowic i Wieliczki, Nakładem Juliusza Wildta, Kraków

[Saulsonowa R.], 1850, Warmbrunn i okolice jego w 38 obrazach zebranych w 38 wycieczkach przez Pielgrzymkę w Sudetach, Korn, Wrocław

Antoniewicz F. [Jerzykowski Antoni], 1882, Przewodnik po Poznaniu zawierający kolorowaną mapę miasta, ciekawsze w niém zdarzenia, opis publicznych gmachów i potrzebniejsze wskazówki, Druk i Nakład Fr. Tomaszewskiego, Poznań

Bepler J., 1994, The Traveller-author and his Role in Seventeenth-Century German Travel Accounts, [w:] Travel Fact and Travel Fiction. Studies on Fiction, Literary Tradition, Scholary Discovery and Observation in Travel Writing, red. Z. von Martels, E. J. Brill, Leiden – New York – Köln, s. 183–193

Bratuń M., 2014, Grand Tour: narodziny – rozwój – zmierzch, [w:] Polski Grand Tour w XVIII i początkach XIX wieku, red. A. Roćko, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa, s. 19–30

Bruce D. M., 2010, Baedeker: The Perceived ‘Inventor’ of the Formal Guidebook – A Bible for Travellers in the 19th Century, [w:] Giants of Tourism, red. R. W. Butler i R. A. Russel, CABI, Wallingford, s. 93–110

Burckhardt J., 1860, Der Cicerone: Eine Anleitung zum Genuss der Kunstwerke Italiens, Schweighauserische Verlagsbuchhandlung, Basel

Ciepłowski S., 2001, O rodowodzie warszawskich przewodników turystycznych, „Almanach Muzealny”, t. 3, s. 203–213

Cuddon J. A., 1993, A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, third edition, Blackwell Reference, Cambridge

Czajewski W., [1893], Ilustrowany przewodnik po Warszawie i okolicach. Willanów. Czerniaków, Morysin, Gucin, Natolin. Wraz ze szczegółowym spisem 1000 obrazów z galerii willanowskiej, Nakładem własnym W. Czajewskiego, Warszawa

Czajewski W., 1892, Ilustrowany przewodnik po Warszawie na rok 1892, Drukiem Pawła Szymanowskiego, Warszawa

Czartoryska E. [Izabela], 1828, Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach, W Drukarni Banku Polskiego, Warszawa

Duda J., 1996, Przewodniki po Krakowie (do 1914 roku). Książki, ich autorzy i wydawcy, „Rocznik Krakowski”, t. 62, s. 53–87

Eljasz W., 1900, Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic. Z 68-ma ilustracjami, planem Zakopanego i mapą Tatr, wyd. 6, Nakład Autora Drukarnia W. L. Anczyca i Spółki, Kraków

Flasieński J., Przewodnik dla podróżujących w Europie podług najnowszych źródeł ułożony z dodaniem mappy drożnéj kolei żelaznych i dróg pocztowych, 1851, Nakładem i drukiem S. Orgelbranda, Warszawa

Freitag W. M., 1996, Guidebook, [w:] The Dictionary of Art, red. J. Turner, t. 13, Macmillan Publishers Limited, London, s. 807–813

Gaj J., 2006, Dzieje turystyki w Polsce, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa

Gołębiowski Ł, 1827, Opisanie historyczno-statystyczne miasta Warszawy, wydanie drugie poprawione, znacznie pomnożone i rozszerzone, Nakładem i Drukiem N. Glücksberga, Warszawa

Gomulicki W., Szmideberg I., 1880, Illustrowany przewodnik po Warszawie ozdobiony planem miasta, widokami piękniejszych gmachów i miejscowości, galerją typów warszawskich i szkicami charakterystycznemi. Rok pierwszy, W Drukarni Jana Noskowskiego, Warszawa

Grabowski A., 1822, Historyczny opis miasta Krakowa i iego okolic, Nakładem i Drukiem Józefa Mateckiego, Kraków

Gunn C. A., 1979, Tourism Planning: Basics, Concepts, Cases, Crane Russak, New York

Hamilton J., 2005, Thomas Cook: The Holiday-Maker, Sutton Publishing, Stroud

Handbuch für Reisende in Deutschland und dem Oesterreichischen Kaiserstaat. Nach eigner Anschauung und den besten Hülfsquellen, 1855, Sechste umgearbeitete Auflage, Verlag von K. Baedeker, Coblenz

Illustrowany przewodnik po Pradze, 1891, Nakład K. Bartoszewicza, Kraków

Ilustrowany przewodnik po Lwowie i Powszechnej Wystawie Krajowej. Wydany przez Towarzystwo dla Rozwoju i Upiększania Miasta. Z planem i widokami miasta, wystawy i 18 rycinami ważniejszych budynków, 1894, Z drukarni Wł. Łozińskiego, Lwów

Ilustrowany przewodnik po Paryżu. Zestawił H. N., 1889, Wydanie Redakcji Wędrowca, Warszawa

Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta, Nakład Redakcyi „Wędrowca”, Warszawa 1893

Ilustrowany przewodnik po Wiedniu i jego okolicach oraz po Wystawie Powszechnej z dołączeniem planu Wiednia. Ułożony podług najnowszych przewodników w niemieckim i francuzkim języku, wykonanego przez inżyniera i architekta H. Grewe w dwóch kolorach, 1873, Nakładem Księgarni A. Nowoleckiego, Kraków

Ilustrowany przewodnik po Wiedniu i jego okolicach. Ułożony podług najnowszych przewodników w niemieckim i francuzkim języku. Z dołączeniem najnowszego planu Wiednia wykonanego przez inżyniera i architekta H. Grewe w dwóch kolorach, 1874, Wydanie drugie, Nakładem Księgarni A. Nowoleckiego, Kraków

Jan ze Śliwina [Kirkor A. H.], 1856, Przechadzki po Wilnie i jego okolicach, Drukarnia A. Marcinowskiego, Wilno

Keates J., 2011, The Portable Paradise. Baedeker, Murray, and the Victorian Guidebook, Notting Hill Editions, London

Kirkor A. H., 1862, Przewodnik. Wilno i koleje żelazne z Wilna do Petersburga i Rygi, oraz do granic na Kowno i Warszawę, Nakładem i drukiem A. H. Kirkora, Wilno

Kirkor A. H., 1880, Przewodnik historyczny po Wilnie i jego okolicach, wydanie drugie przejrzane i powiększone, Nakładem i Drukiem Józefa Zawadzkiego, Wilno

Kolbuszewski J., 1981, Górskie przewodniki (Uwagi o współczesności i tradycji gatunku), „Litteraria”, Seria A, R. 13, s. 141–158

Kolbuszewski J., 1990, Od „spisków” do przewodników. Przemiany formy i funkcji narracji przewodnikowej, [w:] XI Sympozjum KTG. Najstarsze polskie przewodniki górskie, red. M. Staffa, PTTK Zarząd Główny Komisja Turystyki Górskiej, Kraków, s. 5–18

Koshar R., 1998, “What Ought to be Seen”: Tourists’ Guidebooks and National Identities in Modern Germany and Europe, „Journal of Contemporary History”, nr 33, s. 323–340

Krasiński J. W., 1821, Przewodnik dla podróżuiących w Polsce i Rzeczypospolitej Krakowskiey, W Drukarni N. Glücksberga, Warszawa

Kruczek Z., 2011, Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań, Proksenia, Kraków

Kulczycki Z., 1977, Zarys historii turystyki w Polsce, wyd. 3, Sport i Turystyka, Warszawa

Kulczycki Z., 1982, Historia turystyki, Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa

Kunasiewicz S., 1874, Przechadzki archeologiczne po Lwowie, zeszyt 1, Skład Główny „Księgarnia Polska”, Lwów

Kunasiewicz S., 1876, Przechadzki archeologiczne po Lwowie, zeszyt 2 i 3, Skład Główny „Księgarnia Polska”, Lwów

Łuszczkiewicz W., 1875, Illustrowany przewodnik po Krakowie i jego okolicach z dodaniem wszelkich wiadomości i objaśnień potrzebnych dla podróżnych oraz opisu wszystkich znaczniejszych zdrojowisk w Galicyi, Księgarnia i Wydawnictwo „Czytelni Ludowej” A. Nowolecki, Kraków

MacCannell D., 2005, Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, tłum. E. Klekot i A. Wieczorkiewicz, Muza SA, Warszawa

Mączak A., 1978, Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa

Mączak A., 2001, Peregrynacje, wojaże, turystyka, Wydanie drugie poprawione i uzupełnione, Książka i Wiedza, Warszawa

Mączyński J., 1854, Kraków dawny i teraźniejszy z przeglądem jego okolic, Nakładem i Drukiem Józefa Czecha, Kraków

Opaliński D., 2002, Polskie dziewiętnastowieczne przewodniki turystyczne – próba definicji, [w:] Z przeszłości Europy Środkowowschodniej, red. J. Hoff, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 111–120

Opaliński D., 2008, Z bedekerem po zaborach. Podróż w dawnych przewodnikach turystycznych, [w:] Podróż i literatura 1864–1914, red. E. Ihnatowicz, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 525–536

Opaliński D., 2013, Przewodniki turystyczne na ziemiach polskich w okresie zaborów. Studium historyczno-źródłoznawcze, wyd. 2, Ruthenus, Krosno

Palmowski J., 2002, Travels with Baedeker – The Guidebook and the Middle Classes in Victorian and Edwardian Britain, [w:] Histories of Leisure, red. R. Koshar, Berg, Oxford – New York, s. 105–130

Paris und seine Umgebungen. Nebst Eisenbaim- Rouen durch das Nordöstliche Fraukreich. Handbuch für Reisende von Karl Baedeker, 1881, Zehne Auflage, Verlag von Karl Baedeker, Leipzig

Parsons N. T., 2007, Worth the Detour. A History of the Guidebook, Sutton Publishing, New Baskerville

Pawłowska I., 2003, Przewodniki turystyczne o Wieliczce, „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce”, t. 23, s. 179–193

Przewodnik dla pielgrzymów do Rzymu, 1877, Nakładem komitetu pielgrzymki, Lwów

Przewodnik po Paryżu dla osób udających się na wielką wystawę paryzką otworzyć się mającą 1° kwietnia 1867 roku, ułożony według najnowszych i najlepszych źródeł i zaopatrzony objaśnieniami czerpanemi z doświadczenia osoby, która długo w Paryżu mieszkała, 1867, Nakładem Księgarni Kaufmana, Warszawa

Przewodnik po Poznaniu i okolicy z illustracyami i planem miasta, 1898, Czcionkami Drukarni Dziennika Poznańskiego, Poznań

Przewodnik po Wiedniu dla osób udających się na Powszechną Wystawę Wiedeńską Roku 1873, 1873, Nakładem i Drukiem J. Kaufmana, Warszawa

Schnayder J., 1947, Podróże i turystyka w starożytności, Księgarnia Wydawnicza L. J. Jaroszewski, Kraków

Schramm R. W., 1980, Kategorie przewodników i zróżnicowanie ich roli, [w:] Dorobek wydawniczy w dziedzinie krajoznawstwa. Potrzeby i perspektywy, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Zarząd Główny Komisja Krajoznawcza, Warszawa, s. 118–122

Sierpiński S. Z., 1839, Obraz miasta Lublina, W Drukarni Maxymiliana Chmielewskiego, Warszawa

Sierpiński S. Z., 1843, Historyczny obraz miasta Lublina, Nakładem Autora, Warszawa

Sobieszczański F. M., 1857, Przewodnik po Warszawie z planem miasta ozdobionym 10cią rycinami na stali, Główny Skład w Kantorze Drukarni Gazety Codziennéj, Warszawa

Stegner T., 2016, Historia turystyki. Polska i świat, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk

Swarbrooke J., 2002, The development and management of visitor attractions, 2nd ed., Butterworth-Heinemann, Oxford

Urry J., 2007, Spojrzenie turysty, tłum. A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Walton J. K., 2010, Thomas Cook: Image and Reality, [w:] Giants of Tourism, red. R. W. Butler i R. A. Russel, CABI, Wallingford, s. 81–92

Wyszowska I., Jędrysiak T., 2017, Turystyka muzealna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

Ziarkowska J., Ziarkowski D., 2011, „Obrazy czarujące, od których oczów trudno oderwać…”. Uwagi o sposobach przedstawiania Tatr w twórczości Walerego Eljasza, [w:] Góry – Człowiek – Turystyka. Księga jubileuszowa dedykowana prof. dr. hab. Andrzejowi Matuszykowi w 75. rocznicę urodzin, red. P. Cybula, M. Czyż i S. Owsianowska, Proksenia, Kraków 2011, s. 233–244

Ziarkowski D., 2016, Najstarsze polskie przewodniki jako źródła do dziejów turystyki, [w:] Z dziejów wychowania fizycznego, sportu i turystyki w Polsce i w Europie, red. J. Kosiewicz, E. Małolepszy i T. Drozdek Małolepsza, Akademia Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa, s. 265–279

Ziarkowski D., 2017, Sakralizacja Krakowa w dawnych przewodnikach turystycznych po mieście, [w:] Przestrzeń turystyki kulturowej, red. D. Orłowski, Wyższa Szkoła Turystyki i Języków Obcych, Warszawa

Zuelow E. G. E., 2016, A History of Modern Tourism, Palgrave, London


Odniesienia

  • Obecnie brak jakichkolwiek odniesień.


Copyright (c) 2018 Dominik Ziarkowski

Copyright ©  Turystyka Kulturowa 2008-2021. ISSN 1689-4642