DZIEDZICTWO W TURYSTYCE KULTUROWEJ – wprowadzenie

DZIEDZICTWO W TURYSTYCE KULTUROWEJ

– wprowadzenie do kolekcji tematycznej czasopisma naukowego „Turystyka Kulturowa”

Armin Mikos von Rohrscheidt

ORCID: 0000-0001-5811-9096

armin@turystykakulturowa.org

Uniwersytet Zielonogórski, / „Turystyka Kulturowa”, Poznań

 

Paweł Plichta

ORCID: 0000-0001-6976-9350

pawel.plichta@uj.edu.pl

Uniwersytet Jagielloński

 

1.      Dziedzictwo a turystyka kulturowa

Problematyka dziedzictwa należy współcześnie do głównych zagadnień zarówno ruchu turystycznego, jak i zainteresowań w obszarze nauki o zarządzaniu i jakości. Obie te sfery w interesującej postaci funkcjonują również w szerszych ramach turystyki kulturowej jako turystyka dziedzictwa (heritage tourism). Zarządzanie dziedzictwem ukierunkowane jest tu na ochronę materialnych i niematerialnych elementów przeszłości istotnych z określonych względów dla konkretnej grupy, w co wkomponowane są kluczowe działania na rzecz ich popularyzacji.

Z uwagi na fakt zasadniczo fragmentarycznego wykorzystywania dziedzictwa, duże znaczenie na różnych poziomach, m.in. wyboru i prezentacji ma proces jego interpretacji [Murzyn 2002, s. 74; Christou 2005, s. 8-9; Mikos v. Rohrscheidt 2020, s. 70-71]. Stali mieszkańcy, właściciele, zarządcy i użytkownicy konkretnych zasobów, podmioty i osoby organizujące oraz dystrybuujące te zasoby komercyjnie, wreszcie turyści uczestniczą w tym procesie tworząc lub odbierając określone narracje i przekazy, kreując lub konsumując określone usługi, w których główny komponent stanowi określony element dziedzictwa [Mikos v. Rohrscheidt 2020, s. 97-99]. Interpretacja dziedzictwa dokonywana w ramach turystyki kulturowej oznacza zespół działań pozostających w bezpośredniej zależności. Należy wyodrębnić w nich: aktywne zarządzanie dziedzictwem, jego zaplanowaną i celową prezentację i narrację oraz aktywność turystyczną obejmującą jego doświadczenie i sprzyjającą mu. Ujawniają one rozliczne wymiary i perspektywy, możliwe odmienne ujęcia teoretyczne i założenia, zbieżne i rozbieżne interesy a także relacje jej interesariuszy.

Rozmaite typy, poziomy i sposoby realizacji programów interpretacyjnych stanowią z jednej strony obszar eksploracji, z drugiej zaś jawią się jako praktyczne propozycje w obszarze zarządzania turystyką. Dziedzictwo dla turystów, zwłaszcza tych kulturowych, stanowi podstawę konstruowania produktów, w trym wycieczek i lokalnych pakietów zorientowanych na sferę doświadczeń [szerzej zob. Mikos v. Rohrscheidt 2021, s. 189-246].

Z powyższych względów kluczowe znaczenie ma podejmowanie analiz i studiów odnoszących się do zasobów i obszarów oddziaływania dziedzictwa eksploatowanych i interpretowanych w turystyce. Metody i narzędzia interpretacji wraz z globalnymi trendami i lokalnymi uwarunkowaniami organizacji turystyki dziedzictwa stanowią podstawę do określenia optymalnych możliwości zarządzania zarówno turystyczną funkcją obiektów dziedzictwa, jak i produktami turystycznymi skoncentrowanymi na jego doświadczeniach.

Rozmaite cele i sposoby wykorzystania dziedzictwa, również w aktywnościach turystycznych, obarczone są wieloma ryzykami. Z jednej strony zagrożeniem ujawniającym się zwłaszcza w interpretacji dziedzictwa jest ideologiczna lub polityczna manipulacja, z drugiej zaś eksploatacja ograniczająca, utrudniająca lub uniemożliwiająca dostęp albo wykluczająca jego lokalnych interesariuszy, co może prowadzić do oferowania nieautentycznych produktów i doświadczeń. Warto też wskazać w tym miejscu na możliwe konflikty powstające tak wobec samego dziedzictwa, jak i generowane w procesie jego interpretacji. Koniecznym zatem wydaje się nie tylko pogłębiona refleksja, ale konkretne propozycje służące eliminacji lub ograniczeniu potencjalnych zagrożeń.

 

2.     Problematyka dziedzictwa w zagranicznym i krajowym piśmiennictwie

Zarówno samo dziedzictwo, jak i zarządzanie nim stanowi przedmiot wielu opracowań naukowych i eksperckich. Do kanonu w tym względzie należą prace takich badaczy jak: David Lowenthal [1985; 1996], Robert Hewison [1987], Dawid Uzzell [1989; 1998] Laurajane Smith [2006], Gregory Ashworth [1991, pol. 2015], Peter Howard [2003], John Tunbridge [2018], Ashworth, Tunbridge [1996; 2000], Ashworth, Graham, Tunbridge [2001], Brian Graham i inni [2000] czy Sharon Macdonald [2013]. W polskim piśmiennictwie na uwagę zasługują opracowania Krystyny Pawłowskiej i Magdaleny Swaryczewskiej [2002], Jacka Purchli [2005], Moniki Murzyn-Kupisz [2012], Andrzeja Tomaszewskiego [2012], Krzysztofa Kowalskiego [2013], Arkadiusza Marciniaka i in. [2018].

Trzon rozważań i kierunki badań w obszarze zarządzania dziedzictwem wyznaczają do pewnego stopnia raporty i rekomendacje międzynarodowych gremiów. W kontekście turystycznego wykorzystywania i interpretacji dziedzictwa należy wskazać dwie główne organizacje ICOMOS [1999; 2008a; 2008b; 2010], UNESCO [1972; 2003a], których dokumenty stanowią punkt wyjścia dla kolejnych analiz [zob. Jokiletho 2005]. Współczesne standardy interpretacji dziedzictwa kulturowego zostały sformułowane m.in. w Karcie Interpretacji i Prezentacji Miejsc Dziedzictwa Kulturowego [ICOMOS 2008a]. Modelowe ujęcia koncepcyjne i wskazówki strategiczne w zarządzaniu dziedzictwem kulturowym nowozelandzki ANZECC [Best practice in cultural… 2001], australijski AHC [Succesful Tourism… 2000] oraz norweski model NWHF [Cultural Heritage Management… 2004] doczekały się już krytycznej analizy Jureniene i Radzeviciusa [2014]. Na krajowym, polskim poziomie przestrzeń do naukowej i eksperckiej dyskusji na temat zarządzania obiektami i miejscami dziedzictwa tworzy przede wszystkim Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Prezentowana problematyka została ujęta w opracowaniach stanowiących formę podręczników zarządzania miejscami i obiektami dziedzictwa [Garfield 1993; Pedersen 2002; Harrison 1994; Misiura 2006; Moscardo i in. 2007] oraz kompendiów i rekomendacji o charakterze globalnym [Manual… UNESCO 2000; Managing… 2013; UNESCO 2018] i lokalnym [m.in. Feilden, Jokiletho 1993; Ringbeck 2008].

Z kolei na kanon piśmiennictwa poświęconego interpretacji dziedzictwa składają się publikacje badaczy jak D. Uzzell [1995; 1998], S. Ham [1992 i 2013], G. Moscardo [1999], Knudson, Beck i Cable [1995], Ludwig [2003], Howard [2003], Hems i Blockley [2006]. Praca interpretatorów w perspektywie socjologicznej jest obecna w analizach: Uzzella [1992] czy Machlis i Field [1992]. Wśród monografii traktujących o rozmaitych możliwych wymiarach interpretacji wskazać można poświęconą interpretacyjnemu performance`owi i ożywianiu przeszłości w muzeach i miejscach dziedzictwa [Jackson, Kidd 2011]. Autorzy wielu opracowań skupiają się na miejscach interpretacji w zarządzaniu dziedzictwem jako szerszej działalności, wskazując także na znaczenie obecności turystów w jego eksploatacji [m.in. Sharpe i Gensler 1978; Hall i in. 1993; Veverka 1994; Howard 2003; Lawson, Walker 2005; Gaweł 2011; Ashworth 2015; Tunbridge 2018].

Nie bez znaczenia dla rozwoju koncepcji interpretacyjnych są analizy zjawisk tworzące istotne konteksty interpretacji, np. przeszłość jako dziedzictwo [Lowenthal 1985; 1998; 2000], pozytywne i niepożądane skutki rozwoju przemysłu dziedzictwa [Hewison 1987, 1989].

W omawianej turystycznej perspektywie warto przywołać opracowania, w których mowa o działaniach interpretacyjnych dziedzictwa w relacjach z turystami – gospodarzy zasobów, edukatorów i animatorów doświadczeń, przewodników turystycznych i pilotów wycieczek [Ham 1992; Lewis 1995; Hein 1998; Falk, Dierking 2000; Izquierdo Tugas i in. 2005; Jones 2007; Simon 2010; Smith, Holmes 2012; Ludwig 2012a; Nowacki 2005; 2012; Lord, Piacente 2014; Mikos v. Rohrscheidt 2014; 2018; Banaszkiewicz 2012; Calurasan 2017]. Autorzy tych prac podejmują nie tylko teoretyczne rozważania dotyczące procesów interpretacyjnych, ale często wskazują na atrakcyjne treści i sposoby organizacji doświadczenia turystycznego, które może być udziałem turystów skonfrontowanych z dziedzictwem. W tym miejscu należy też wspomnieć rozwinięte i uwspółcześnione zasady Tildena [1957; pol. 2019] przedstawione przez Larry’ego Becka i Teda Cable’a [2002; 2011].

Obok wielu prac analitycznych [m.in. Nuryanti 1997; Staiff 2014] wskazać należy opracowania o charakterze praktycznym [m.in. Lawson i Walker 2005; Colquhoun 2005] wskazujące na sposoby interpretacji wielowymiarowego dziedzictwa jako takiego [zob. Manual for tourism management 2000] lub interpretacji dokonywanej w konkretnych obiektach, m.in. muzeach [Lord, Piacente 2014], zamkach [Peacock 2010], centrach interpretacji [Moscardo, Pearce 1986] lub w rozproszeniu [Uzzell 1985].

Tworzenie programów interpretacji i zarządzanie rozmaitymi projektami interpretacyjnymi dziedzictwa bez względu na jego lokalizację stanowi przedmiot zainteresowań opracowań autorstwa m.in. Kathleen Regnier i innych [1992], Samuela Hama [1992], Johna Veverki [1994], Douglasa M. Knudsona, Teda Cable i Larry’ego Becka [1995], Gianny Moscardo [1999], Thomasa Ludwiga [2003], Lisy Brochu [2003], Richarda Kohena i Kim Sikoryak [2005], Samuela Hama [2013], Jima Buchcholza i innych [2015].

Interesujące fragmenty traktujące o zarządzaniu interpretacją dziedzictwa zawiera wiele prac z zakresu jego zarządzania [Hall, McArthur 1993; 1998; Howard 2003] a także turystyki dziedzictwa [m.in. Jiang, Hornsey 2008; McCormick 2011; Timothy, Boyd 2003, 2013; Park 2014]. Oczywiście, szczególnie istotne pozostają w tym względzie monografie poświęcone turystyce kulturowej [McKercher, du Cross 2002; Timothy, Nyaupane 2009; Timothy 2011; Mikos v. Rohrscheidt 2018, 2020].

Temat interpretacji dziedzictwa podejmują również autorzy analizujący lub proponujący nowe rozwiązania w obszarze zarządzania rynkiem doświadczeń turystycznych [m.in. Sotiriadis i Varvaressos 2016; Stasiak 2019]. Ich uwaga skupia się także na efektywności interpretacji [m.in. Prince 1982; Chase-Harrell 1984; Stewart i in. 1998] przy uwzględnieniu stale unowocześnianych metod, technologii i narzędzi [Lu i in. 2015; Xue i in. 2019; Gao i in. 2020].

Dowodem zainteresowania interpretacją dziedzictwa w turystyce specjalistów różnych dziedzin są kolejne periodyki naukowe. Warto w tym miejscu wskazać niektóre z nich o ugruntowanej pozycji, jak ukazujący się od 1996 roku „Journal of Interpretation Research” czy wydawany od 2006 roku „Journal of Heritage Tourism”. Inne przykładowe wyspecjalizowane czasopisma naukowe w tym obszarze to: „Journal of Cultural Heritage”, „International Journal of Heritage Studies”, rocznik „International Journal of Intangible Heritage” czy „Exarc Journal”.

Istotne dla funkcjonowania dziedzictwa w obszarze turystyki pozostają zintegrowane działania jego badaczy i interpretatorów ukierunkowane zarówno na wymianę doświadczeń, szkolenia, jak i wypracowywanie nowych koncepcji, metod i technik interpretacji [BI 2019 www] oraz opracowywanie propozycji spójnych programów interpretacyjnych dla obiektów i obszarów. Przykładami w tym względzie nich mogą być amerykańska National Association for Interpretation [NAI 2019 www], europejska Interpret Europe [IE 2019 www], brytyjska Association for Heritage Interpretation [AHI 2019 www], australijska Interpretation Australia [IA 2019 www] czy niemiecka akademia Bildungswerk interpretation [BI 2019 www].

Efektem wskazanych powyżej działań są wypracowane standardy i koncepcje interpretacji dla konkretnych obiektów [m.in. Veverka 1994, Carter 2001], programy szkoleń adresowanych dla praktyków-interpretatorów [m.in. Ludwig 2008, 2012b; Lehnes 2013; Tilkin 2014]. Rzecz jasna efekty te przybierają postać metodycznych i praktycznych podręczników interpretacji dziedzictwa [Ham 1992, 2013; Brochu i Merriman 2002; Brochu 2003; Colquhoun 2005; Ward, Wilkinson 2006, Knapp 2007; Wearing i in. 2007; Moscardo, in 2007; Jones 2007; Standards 2008a-d; Cross 2012, Engaging 2016; Ludwig 2003, 2008, 2015; Regnier i in. 2015]. Polskim odpowiednikiem tych ostatnich jako traktująca imiennie o interpretacji dziedzictwa dla potrzeb turystyki praca Armina Mikosa von Rohrscheidt [2014]. Także autorzy innych polskich opracowań zaproponowali użyteczne w interpretacji dziedzictwa wskazówki m.in. dla przewodników czy pilotów wycieczek oraz propozycje działań interpretacyjnych [Hajduk i in. 2014; Zarzycka 2016].

Wśród wielu analitycznych ujęć wskazać należy również: muzealne partycypacyjne programy interpretacji [Falk, Dierking 1992; Simon 2010], żywą interpretację dziedzictwa w obiektach z materialnymi jego świadectwami [Magelssen 2007], efektywne zastosowanie nowoczesnych technologii w interpretacji dziedzictwa [Neto 2012, Othman 2012, Rahman, Kiang 2017; Rueda-Esteban 2019].

W perspektywie aplikacyjnej warto przywołać te opracowania, których autorzy podejmują i badają efektywność interpretacji dziedzictwa w kontekście celów i założeń grup interesariuszy, w tym samych gospodarzy. W takim ujęciu rozpatrywane są zarówno kryteria, jak i możliwości mierzenia wyników [Ryan, Dewar 1995; Wearing i in. 2007; Weiler, Ham 2006; 2010].

Najnowszą publikacją wydaną w języku polskim, kompleksowo analizującą udział dziedzictwa jako zasobu i inspiracji dla uprawiania i organizacji turystyki kulturowej, jego wykorzystanie jako rdzenia jej produktów oraz metody interpretacji z udziałem turystów jest obszerna monografia Armina Mikos v. Rohrscheidt Interpretacja dziedzictwa w turystyce kulturowej. Konteksty, podmioty, zarządzanie [2021].  

 

3.     Opis kolekcji tematycznej[1]

Dziedzictwo zarówno w kontekście produktów i doświadczeń turystycznych, jak i jego interpretacji i zarządzania w turystyce kulturowej stanowi ważny i wyróżniający się przedmiot zainteresowania autorek i autorów publikowanych prac na łamach czasopisma naukowego „Turystyka Kulturowa”. Pozwoliły one zatem na zorganizowanie obszernej (70 tekstów na dzień 30.01.2024) i wielowątkowej kolekcji, w której wyróżniają się tematyczne numery dotyczące: zrównoważonej turystyki dziedzictwa (nr 128, 2023 pod redakcją Michała Kępskiego i Pawła Plichty) dziedzictwu niematerialnemu w kontekście turystyki (nr 124, 2022, pod redakcją Moniki Herkt i Michała Kępskiego) turystycznemu potencjałowi dziedzictwa nauki i techniki (nr 120, 2021, pod redakcją Michała Kępskiego i Bartosza Małolepszego), interpretacji dziedzictwa w turystyce kulturowej (nr 3, 2020, pod redakcją Michała Kępskiego i Szymona Czajkowskiego), ekonomii turystyki kulturowej (nr 1, 2020 pod redakcją Pawła Plichty i Michała Koskowskiego) kłopotliwego dziedzictwa (nr 3, 2019, pod redakcją Magdaleny Banaszkiewicz i Łukasza Gawła) problemów zarządzania, w tym zasobami i doświadczeniami dziedzictwa w ramach organizacji turystyki kulturowej (nr 1, 2017, pod redakcją Armina Mikosa von Rohrscheidt i Szymona Czajkowskiego) oraz relacji między turystyką kulturową a dziedzictwem (nr 3, 2016, pod redakcją Magdaleny Banaszkiewicz i Sabiny Owsianowskiej. W tych i licznych pozostałych numerach czasopisma opublikowane zostały zarówno artykuły naukowej, raporty, jak i dyskusje eksperckie oraz recenzje monografii naukowych, razem stanowiące istotny wkład w badania prezentowanej problematyki. Należy nadmienić, że wiele wypowiedzi ma charakter aplikacyjny w zakresie rzecz jasna polskiej turystyki kulturowej.

Do ważnych ujęć należą prace pokazujące fundamentalne relacje między interpretacją dziedzictwa a turystyką kulturową wraz z historią, celami, założeniami, poziomami i wymiarami programów i rodzajów działań w tym obszarze [Jukna 2023, Małolepszy, Kępski 2020; Mikos von Rohrscheidt 2019a; 2019b; Małolepszy 2015], konteksty i uwarunkowania zarządzania interpretacją dziedzictwa w szeroko rozumianej turystyce kulturowej [Raszka i Kasprzak 2023; Mikos von Rohrscheidt 2020], typy interpretowanych zasobów i wiodące treści [Mikos von Rohrscheidt 2019c] oraz typologię podmiotów i analizy podejmowane przez nie działania [Mikos von Rohrscheidt 2020a]. Za ważny wkład czasopisma w krajową refleksję naukową należy uznać serię tekstów skoncentrowanych na zagadnieniach związanych z kreacją zrównoważonej oferty turystycznej opartych na rozmaitych typach zasobów dziedzictwa [m.in. Pijet-Migoń 2023; Skulimowska 2023; Bukowski, Olszewski-Strzyżowski 2023;  Kępski i in 2023;  Czerwińska 2022;  Kozina 2021 ]. Należy też zwrócić uwagę na artykuły, których autorzy analizują alternatywne formy przewodnictwa interpretatywnego wykorzystujące nowoczesne technologie komunikacji i prezentacji [Kachniewska 2023; Mikos von Rohrscheidt 2016]. W kolekcji znalazły się zatem teksty zawierające analizy, sugestie, rekomendacje i propozycje konkretnych działań interpretacyjnych odniesionych do zasobów dziedzictwa, zwłaszcza w turystyce kulturowej [Kępski i in. 2022; Kaczmarek 2021; Nowacki 2020; Mikos von Rohrscheidt 2016; Warcholik 2014; Kruczek. Maciąg 2014]. Do tej grupy zaliczyć można także opracowania wskazujące na dobre praktyki w tym względzie, np. produkty turystyczne Bramy Poznania [Małolepszy 2015], oprowadzania tematyczne po ekspozycji Bramy Poznania ICHOT [Barbarzak 2020], działalność Stowarzyszenia Działań Lokalnych „Spichlerz” na Górnym Śląsku [Poloczek 2020] projekt „Dziedzictwo przyrodniczo-kulturowe Wzgórz Dylewskich” [Skrobot 2020], przedsięwzięcia realizowane w katedrze poznańskiej [Małolepszy, Kaczmarkiewicz 2017]. Te prace powinny zainteresować nie tylko zarządców obiektów czy przewodników. O kompetencjach, cechach i umiejętnościach tych ostatnich mowa w odniesieniu do zabytkowych obiektów przemysłowych [Herman 2015].

Kolejną grupę artykułów stanowią prace wprowadzające w dysonanse i trudności doświadczeń turystycznych [Jukna 2023;  Owsianowska, Banaszkiewicz 2015] oraz traktujące o wyzwaniach interpretacyjnych konkretnych przypadków: obiektów, miejsc, miast [Głyda 2016] takich jak: Nowa Huta [Klaś 2019], Czarnobylska Strefa Wykluczenia [Karpiel 2021; Banaszkiewicz 2020], nekropolie wojenne [Trojanowski 2020], nieczynne cmentarze protestanckie [Wałkowska 2019]. W tej grupie widzieć można też ujęcia dziedzictwa zapomnianego, którego przykładem są ślady protestantyzmu na Podlasiu [Grzyb 2013] czy dziedzictwo ewangelików w Siemianowicach Śląskich [Pilarska 2019]. W tej problematyce mieszczą się także prace dotyczące trudnego dziedzictwa epoki kolonialnej oraz jego wykorzystania turystycznego w Afryce Zachodniej [Bińczycka-Gacek 2023, Górny, Górna 2016] czy epoki niewolnictwa w Stanach Zjednoczonych [Kallas 2020].

W kilku przypadkach autorzy odwołują się wprost do zasad interpretacji dziedzictwa Freemana Tildena, analizując wybrane elementy dziedzictwa, np. nekropolie wojenne w Polsce [Trojanowski 2020] czy pocysterski zespół klasztorny w Lubiążu [Wyrzykowska 2020]. Polskie wydanie pracy Interpretacja dziedzictwa [Poznań 2019] zostało omówione przez Armina Mikosa von Rohrscheidta [2019d].

Do kolekcji włączono też liczne artykuły wskazujące na turystyczny potencjał rozmaitych wymiarów dziedzictwa i grup jego zasobów i na szansę jego ochrony dzięki umiejętnemu, także interpretacyjnemu włączeniu go w ofertę turystyki kulturowej. Przykładem takiego dziedzictwa mogą być: obiekty i tereny pogórnicze  [Wójcik 2021]  miejsca i obiekty przemysłu Tarnowskich Górach [Ziarkowska 2019], przemysłu naftowego w Polskich Karpatach [Kruczek 2019], ale także dziedzictwo informatyczne [Rak, Pstrocka-Rak 2023].

Publikowane na łamach czasopisma „Turystyka Kulturowa” zapisy dyskusji w ramach Gnieźnieńskiego Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej stanowią platformę wymiany myśli i konfrontacji ujęć teoretycznych z praktyką. Interpretacja dziedzictwa stanowiła główny problem zwłaszcza kilku z nich. Warto zatem wspomnieć o postawionych pytaniach: Czy i jak zasady interpretacji dziedzictwa odpowiadają potrzebom współczesnej turystyki kulturowej? [Małolepszy, Kępski 2020], Jak digitalizacja/cyfryzacja dziedzictwa i wirtualizacja praktyk kulturowych wpływa na rozwój turystyki kulturowej? [Banaszkiewicz, Plichta 2021], Czy możliwa jest turystyka kulturowa w krajach dyktatorskich? [Czajkowski 2014]. W kolejnych dyskutowano na temat współczesności i przyszłości turystyki dziedzictwa [Banaszkiewicz, Gaweł 2019], wpływu „polityki historycznej” na (re)interpretację dziedzictwa w turystyce [Banaszkiewicz, Owsianowska 2016], „skansenizacji” dziedzictwa kulturowego w turystyce [Banaszkiewicz 2012] oraz poprawy kompetencji pilotów i przewodników do bycia interpretatorami kultur [Banaszkiewicz 2010].

Oprócz wymienionej powyżej na łamach czasopisma opublikowano recenzje m.in. monografii Turystyka w miejscach kłopotliwego dziedzictwa [Banaszkiewicz 2018] przygotowaną przez Armina Mikosa von Rohrscheidta [2018] oraz publikacji: Specjalizacja i profesjonalizacja we współczesnym pilotażu i przewodnictwie Materiały z VII Forum Pilotażu i Przewodnictwa, pod redakcją Zygmunta Kruczka [2012] i Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek pod redakcją Zygmunta Kruczka [2010] - obie autorstwa Magdaleny Banaszkiewicz.

 

4.    Kierunki pożądanych badań i zachęta dla autorów

Z uwagi na rosnące wieloaspektowe zainteresowanie oraz dynamikę zmian zachodzących w obszarze interpretacji dziedzictwa łamy czasopisma „Turystyka Kulturowa” pozostają otwarte dla tej tematyki. Dotyczy to badań aktualnych potrzeb, motywacji, zainteresowań, mód, sposobów zachowania turystów w kontekście zarówno globalnych, jak i lokalnych zmian, procesów i zjawisk społecznych, politycznych, kulturowych.

Pożądane są zarówno opracowania koncepcyjne, jak i konkretne analizy produktów turystycznych bazujących na interpretacji dziedzictwa jako komponencie doświadczeń. W tych przypadkach rdzeniem analizowanego produktu winien być element dziedzictwa kulturowego, przyrodniczego lub posiadającego charakter mieszany, a także całe lokalne krajobrazy kulturowe.

Oczekiwanymi pracami są także te uwzględniające zarówno rozwój technologii komunikacyjnych, prezentacyjnych i obsługujących transakcje, jak i ewolucję metod i technik dydaktycznych z wykorzystaniem dziedzictwa. Ten wymiar analiz i refleksji nabiera szczególnego znaczenia w kontekście obserwowanego znacznego przyspieszenia rozwoju technologii komunikacyjnych i zaawansowania technologicznego u młodszych kohort wiekowych turystów, z czym wiążą się ich preferencje oraz oczekiwania w stosunku do form kreacji oraz struktury doświadczeń turystycznych, także tych bazujących na dziedzictwie.

Wobec ograniczeń w dostępie do zasobów i turystycznych doświadczeń dziedzictwa związanych z pandemią wywołaną wirusem Covid-19 warto także poddać naukowej refleksji aktualną strukturę programów interpretacji dziedzictwa, szczególnie zaś alternatywne formy doświadczeń kreowanych in situ poprzez propozycje i oferty wirtualne. Istotne także wydają się studia poświęcone (re)konstruowaniu lokalnych sieci produktowych i łańcuchów usługowych przerwanych z powodu wycofania lub ograniczenia zaangażowania niektórych uczestników.

Ramy czasopisma naukowego stanowią przestrzeń dyskusji badaczy turystycznej interpretacji dziedzictwa, ale i praktyków, interpretatorów, potencjalnych gospodarzy, zarządców miejsc i obiektów dziedzictwa. Zachęcamy zatem do publikacji artykułów poświęconych najnowszym rozwiązaniom technologicznym i krytycznej analizy ich wykorzystania w turystycznej interpretacji dziedzictwa oraz – w szerszym kontekście – organizacji turystyki kulturowej. Winno się przy tym uwzględnić w szczególności wymiar edukacyjny działań, tj. promocję i pogłębienie wiedzy o dziedzictwie w różnych grupach społecznych poprzez włączenie ich przedstawicieli zarówno w formalny jak i nieformalny system nauczania i stałego podnoszenia kompetencji zwłaszcza kulturowych i społecznych. Innym wymiarem wartym systematycznych badań i opisów są konkretne efekty przedsięwzięć interpretacyjnych dla ochrony dziedzictwa (również, a może szczególnie w ramach turystyki zrównoważonej) i korzystania z niego w procesach kształtowania relacji społecznych.

Warto też prowadzić przekrojowe i wieloaspektowe badania polskich organizacji interpretacyjnych, uwzględniające ich status, skład, misję, deklarowane cele, interesy ich członków i strategicznych partnerów, zakres uprawnień zarządczych wobec zasobów dziedzictwa. Istotnymi czynnikami w tym względzie, których analiza jest pożądana są także: skala i zasięg oddziaływania tej grupy organizacji, ich relacje z lokalnymi i zewnętrznymi interesariuszami, w tym strategicznymi partnerami, a także partycypacja różnych (zwłaszcza żywo zainteresowanych) grup mieszkańców eksploatowanych turystycznie obszarów jako prawowitych depozytariuszy dziedzictwa i jego zasobów. Wreszcie warto różnymi metodami badać wiedzę i kompetencje ich personelu w interpretacji dziedzictwa dla potrzeb turystyki.

W rozwoju interdyscyplinarnych studiów nad praktycznym wymiarem dziedzictwa kulturowego konieczne wydają się też regularne analizy na podstawie empirycznych badań preferencji poszczególnych (głównie najmłodszych) grup turystów w zakresie interpretacji dziedzictwa, w tym ich sposobów zachowania oraz badania efektywności jej poszczególnych metod i technik.

Kolejnym tematem oczekiwanych propozycji są naukowe opracowania interpretacji dziedzictwa w różnych formach aktywności turystycznej. Sukcesowi w tym zakresie sprzyja: obserwacja nowych sposobów zachowania turystów eksploatujących dziedzictwo, analiza ofert wyspecjalizowanych operatorów turystyki oraz analiza przydatności i efektywności metod i technik edukacji szkolnej i interpretacji dziedzictwa dla różnych grup odbiorców. Badaczy zainteresowanych wyżej opisanymi zakresami i kwestiami Redakcja zaprasza do kontaktu z kuratorem kolekcji. 

 

5.     Bibliografia

Ashworth G., 1991, Heritage Planning: Conservation as the Management of Urban Change, Geo Pers,Groningen

Ashworth G., 2015, Planowanie dziedzictwa, MCK, Kraków

Ashworth G., Graham B., Tunbridge J., 2001, Pluralising Pasts: Heritage, Identity and Place in Multicultural Societes, Pluto Press,London

Ashworth G., Tunbridge J., 2000, The Tourist-Historic City. Retrospect and Prospect of Managing the Heritage City, Routledge,London–New York

Ashworth, G., Tunbridge, J., 1996, Dissonant Heritage: The Management of the Past as a Resource in Conflict, Wiley, Chichester

Association for Heritage Interpretation [AHI 2019 www],

Banaszkiewicz M., 2012, Dialog międzykulturowy w turystyce. Przypadek polsko-rosyjski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

Beck L., Cable T., 2002, Interpretation for the 21st Century. Fifteen Guiding Principles for Interpreting Nature and Culture, Sagamore Publishing,Champaign

Beck L., Cable T., 2011, The Gifts of Interpretation. Fifteen Guiding Principles for Interpreting Nature and Culture, Sagamore Publishing,Urbana

Best practice in cultural heritage management. Report of National Parks and Wildlife Service, Department of Natural Resources and Environment, 2001, ANZECC,Wellington, Hague Consulting Limited

Brochu L., 2003, Interpretive planning – The 5-M Model for Successful Planning Projects, Heartfelt Publications,Fort Collins

Brochu, L., Merriman T., 2002, Personal interpretation: Connecting your audience to heritage resources, InterpPress,Fort Collins

Buchholz J., Lackey B., Gross M., Zimmermann R., 2015, Interpreter's Guidebook: Techniques and tips for programs and presentations, Stevens Point Foundation, Madison

Calurasan A., 2017, Interpreting and Presenting Places of Cultural Significance: A Heritage Interpretation and Presentation Guidelines, Escuela Taller de Filipinas Foundation, Inc.,ManilaCity

Carter J., 2001, A Sense of Place. An interpretative planning handbook, Tourism and Enviroment Initiative, Iverness

Chase-Harrell P., 1984, The Use of Interpretive Techniques to Increase Visitor Understanding and Reduce Pressure on Fragile Resources: The West Bank of the Nile at Luxor, [w:] International Perspectives on Cultural Parks: Proceedings of the First World Conference,Mesa Verde National Park,Colorado

Christou E., 2005, Heritage and Cultural Tourism: a Marketing-Focused Approach, [w:] M. Sigala, D. Leslie (red.), International Cultural Tourism. Management, Implications and Cases, Butterworth-Heinemann,Oxford, s. 4-15

Colquhoun F., 2005, Interpretation handbook and standard: distilling the essence, Department of Conservation Te Papa Atawhai,Wellington

Cross S. (red.), 2012, Sharing our Stories. Using interpretation to improve the visitors’ experience at heritage sites, Failte Irelad,Dublin

Cultural Heritage Management and Tourism. Models for Co-operation among Stakeholders, 2004, NWHF,Oslo

Engaging your visitors: Guidelines for achieving excellence in heritage interpretation, 2016, Interpret Europe, Witzenhausen

Falk J.H., Dierking L.D., 1992, The Museum Experience, Whalesback Books, Washington

Falk J.H., Dierking L.D., 2000, Learning from museums: Visitor experiences and the making of meaning, Altamira Press,Walnut Creek

Feilden B.M., Jokiletho J., 1993, Management guidelines for world cultural heritage sites, ICCROM, Roma

Gao J., Lin S., Zhang Ch., 2020, Authenticity, involvement, and nostalgia: Understanding visitor satisfaction with an adaptive reuse heritage site in urban China, "Journal of Destination Marketing & Management", t. 15., s. 1-10

Garfield D. (red.), 1993, Tourism at World Heritage Cultural Sites: The Site Manager’s Handbook, The ICOMOS International Committee on Cultural Tourism, Washington

Gaweł Ł., 2011, Szlaki dziedzictwa kulturowego. Teoria i praktyka zarządzania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

Graham B., Ashworth G.J., Tunbridge J.E., 2000, A Geography of Heritage: Power, Culture & Economy, Routledge, Abington–New York

Hajduk J., Piekarska-Duraj Ł., Idziak P., Wacięga S., 2014, Lokalne muzeum w globalnym świecie. Poradnik praktyczny, MIK, Kraków

Hall C.M., McArthur S. (red.), 1993, Heritage Management in New Zealand and Australia, Visitor Management, Interpretation and Marketing, Oxford University Press, Auckland

Hall C.M., McArthur S., 1998, Integrated Heritage Management, Stationery Office,London

Ham S., 1992, Environmental Interpretation: A Practical Guide to People with Big Ideas and small Budgets, North American Press, Golden (Co)

Ham S., 2013, Interpretation. Making a Difference on Purpose, Fulcrum Publishing, Golden (Co)

Harrison R. (red), 1994, Manual of Heritage Management, Butterworth-Heinemann,Oxford

Hein G.E., 1998, Learning in the Museum,Routledge,New York

Hems A., Blockley M., (red.), 2006, Heritage interpretation: theory and practice, Routledge, Abingdon

Hewison R., 1987, The Heritage Industry: Britain in a Climate of Decline,Methuen Publishing,London

Hewison R., 1989, Heritage: An interpretation, [w:] D.L. Uzzell (red.), Heritage Interpretation, Vol. 1, Belhaven, London, s. 15-23

Howard P., 2003, Heritage: Management, interpretation and identity, Continuum,London

IA 2019 www – portal organizacji Interpretation Australia z archiwum publikacji i ofertą edukacyjną – www.interpretationaustralia.asn.au

ICOMOS 1999, International Cultural Tourism Charter. Managing Tourism at Places of Heritage Significance, Adopted by ICOMOS at the 12th General Assembly in Mexico, October 1999, www.icomos.org/charters/tourism_e.pdf

ICOMOS 2008a, The ICOMOS Charter for the Interpretation and Presentation of Cultural Heritage Sites, Ratified by the 16th General Assembly of ICOMOS Quebec, 4 October 2008, www.icip.icomos.org/downloads/ICOMOS_Interpretation_Charter_ENG_04_10_08.pdf

ICOMOS 2008b, The ICOMOS Charter on Cultural Routes, prepared by the International Scientific Committee on Cultural Routes (CIIC) of ICOMOS, Quebec, 4 October 2008, https://www.icomos.org/images/DOCUMENTS/Charters/culturalroutes_e.pdf

ICOMOS 2010, Management plans and the World Heritage Convention: A bibliography, UNESCO-ICOMOS Documentation Centre,Paris

IE 2019 www – portal organizacji Interpret Europe– European Association for Heritage Interpretation – www.interpret-europe.net

Interpretation, National Association for Interpretation, Fort Collins, USA, www.interpnet.com

Izquierdo Tugas P. i in., 2005, Heritage Interpretation Centres. The Hicira Handbook, Institut d’Edicions de la Diputació de Barcelona, Barcelona

Jackson A., Kidd J., 2011, Performing heritage: research, practice and innovation in museum theatre and live interpretation, Manchester University Press,Manchester

Jiang X., Hornsey A., 2008, Heritage Tourism Planning Guidebook: Methods for Implementing Heritage Tourism inSussexCounty,University of Delaware,Delaware

Jokiletho J. (opr.), 2005, Definition of Cultural Heritage. References to documents in history (Revised), ICCROM Working Group "Heritage and Society", ICOMOS, www.cif.icomos.org (pdf)

Jones S., 2007, Sharing our Stories. Guidelines for Heritage Interpretation, The National Trust ofAustralia, Canberra–Sydney

Jureniene V., Radzevicius M., 2014, Models of Cultural Heritage Management, „Transformations in Business & Economics”, t. 13, nr 2 (32), s. 236-256

Knapp D., 2007, Applied interpretation: Putting research into practice, National Association for Interpretation,Fort Collins

Knudson M., Cable T., Beck L., 1995, Interpretation of Cultural and Natural Resources, Venture Publishing Inc.,State College

Kohen R., Sikoryak K., 2005, Interp Guide: The Philosophy and Practice of Connecting People to Heritage, National Park Service, Intermountain Region, www.classicinside.nps.gov/documents/InterpGuide-XP1.pdf

Kowalski K., 2013, O istocie dziedzictwa europejskiego – rozważania, MCK, Kraków

Lawson E., Walker M., 2005, Interpreting heritage places and items guidelines, NSW Heritage Office,Parramatta (Australia)

Lehnes P. 2013, Competences for the professional field of heritage interpretation – mapping competences according to EQF levels, InHerit, Bilzen

Lewis W.J., 1995, Interpreting for park visitors, Eastern Acorn,FortWashington

Lord B., Piacente M., 2014, Manual of Museum exhibitions, Rowman & Littlefield, Lanham

Lowenthal D., 1985, The Past is a Foreign Country, Cambridge University Press,Cambridge

Lowenthal D., 1996, Possessed by the Past: The Heritage Crusade and the Spoils of History, The Free Press,New York

Lowenthal D., 1998, Fabricating heritage, „History and Memory”, nr 10 (1), s. 5–24

Lowenthal D., 2000, Stewarding the past in a perplexing present, [w:] E. Avrami, R. Mason (red.), Values and heritage conservation, The Getty Conservation Instutute, Los Angeles, s. 18-25

Lu L., Chi C., Liu Y., 2015, Authenticity, involvement, and image: Evaluating tourist experiences at historic districts, „Tourism Management”, nr 50, s. 85-96

Ludwig T., 2003, Grundlagen der Interpretation. Das Kurshandbuch, Bildungswerk interpretation, Werleshausen

Ludwig T., 2008, Kurshandbuch Natur- und Kulturinterpretation, Gicom Buchdruck, Borgentreich

Ludwig T., 2012a, Quality Standards in Heritage interpretation. An Extract from the ParcInterp Trainer Manual, Bildungswerk Interpretation, Werleshausen

Ludwig T., 2012b, Basiskurs Natur- und Kulturinterpretation. Trainierhandbuch, Bildungswerk Interpretation, Werleshausen

Ludwig T., 2015, The Interpretive Guide. Sharing Heritage with People, Bildungswerk interpretation, Werleshausen

Macdonald S., 2013, Memorylands. Heritage and Identity in Europe Today,New York, Routledge

Machlis G., Field D., 1992, On Interpretation: Sociology for Interpreters of Natural and Cultural History,OregonStateUniversity Press,Corvallis

Magelssen S., 2007, Living history museums: Undoing history through performance, Scarecrow Press, Manham

Managing Cultural World Heritage, 2013, UNESCO/ICCROM/ICOMOS/IUCN, Paris, tekst polski: Zarządzanie światowym dziedzictwem kulturowym. Poradnik światowego dziedzictwa, NiD Warszawa 2015 (pdf)

Manual for tourism management in heritage cities and towns in Asia for local government and community stakeholders, 2000 (opr.: McDougall & Vines, Conservation and Heritage Consultants,Norwood), UNESCO

Marciniak A., Pawleta M., Kajda K. (red.), 2018, Dziedzictwo we współczesnym świecie, Universitas, Kraków

McCormick R.R., 2011, Marketing Cultural & Heritage Tourism. A World of Opportunity, Routledge,London–New York

McKercher B., du Cross H., 2002, Cultural Tourism. The Partnership Between Tourism and Cultural Heritage Management, Routledge,London–New York

Mikos von Rohrscheidt A., 2014, Współczesne przewodnictwo miejskie. Metodyka i organizacja interpretacji dziedzictwa, Proksenia / KulTour.pl, Kraków–Poznań

Mikos von Rohrscheidt A., 2018, Historia w turystyce kulturowej, WN PWN, Warszawa

Mikos von Rohrscheidt A., 2020, Zarządzanie w turystyce kulturowej, t. I: Konteksty, koncepcje, strategie, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań

Mikos v. Rohrscheidt A., 2021, Interpretacja dziedzictwa w turystyce kulturowej. Konteksty, podmioty, zarządzanie, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań

Misiura S., 2006, Heritage Marketing, Elsevier,Oxford

Moscardo G., 1999, Making visitors mindful, Sagamore Publishing,Champaign

Moscardo G., Ballantyne R., Hughes K., 2007, Designing interpretative Signs. Principles in Practice (Applied Communication Series), Fulcrum Publishing, Golden, Co

Moscardo G., Pearce P., 1986, Visitor centres and environmental interpretation: an exploration of the relationships among visitor enjoyment, understanding and mindfulness, „Journal for Environmental Psychology”, nr 6 (2), s. 89-108

Murzyn M., 2002, Dziedzictwo kulturowe a rozwój miasta, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie”, nr 587, s. 65-80

Murzyn-Kupisz M., 2012, Dziedzictwo kulturowe a rozwój lokalny, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków

NAI 2019 www – portal amerykańskiej National Association for Interpretation z archiwum publikacji i ofertą edukacyjną – www.interpnet.com

Neto J., 2012, Immersive cultural experience through innovative multimedia applications: The History of Monserrate Palace in Sintra (Portugal) presented by Virtual Agents. International Conference EuroMed 2012 dedicated to Cultural Heritag, Springer Publishing, Limassol,Cyprus

Nowacki M., 2005, Interpretacja dziedzictwa w pracy przewodnika i pilota wycieczek, [w:] Z. Kruczek (red.), Pilotaż i przewodnictwo – nowe wyzwania, Proksenia, Kraków, s. 67-79

Nowacki M., 2012, Heritage interpretation (seria: Podręczniki, nr 72), AWF, Poznań

Nuryanti W., 1997, Interpreting Heritage for Tourism: Complexities and Contradictions, Tourism and Heritage Management,GadjahMadaUniversity Press,Yogyakarta

Othman M., 2012, Measuring Visitors’ Experiences with Mobile Guide Technology in Cultural Heritage Spaces,University ofYork,York

Park H. Y., 2014, Heritage Tourism, Routledge,London–New York

Pawłowska K., Swaryczewska M., 2002, Ochrona dziedzictwa kulturowego. Zarządzanie i partycypacja społeczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

Peacock A., 2010, Interpretation plan for the castles and town walls of Edward I for CADW, PLB Consulting, Malton

Pedersen A., 2002, Managing Tourism at World Heritage Sites: a Practical Manual for World Heritage Site Managers, UNESCO World Heritage Centre,Paris

Prince D.R., 1982, Evaluating Interpretation: A Discussion,Birmingham: University ofBirmingham, Centre for Environmental Interpretation, Occasional Papers: No. 1

Purchla J., 2005, Dziedzictwo a transformacja, MCK i MSAPAE w Krakowie, Kraków

Rahaman H., Kiang T. B., 2017, Digital Heritage Interpretation: Learning from the Realm of Real-World, „Journal of Interpretation Research”, t. 22 (2), s. 53-64

Regnier K.H., Gross M.P., Zimmerman R., Heintzman J., 1992 [zrewid. 2015], The Interpreter’s Guidebook: Techniques for Programs and Presentations, University ofWisconsin – SP Foundation Press, Madison

Ringbeck B., 2008, Management plans for World Heritage Sites: a practical guide, German Commission for UNESCO, Bonn

Rueda-Esteban N.R., 2019, Technology as a tool to rebuild heritage sites: the second life of the Abbey of Cluny, „Journal of Heritage Tourism”, t. 14, z. 2, s. 101-116

Ryan C., Dewar K., 1995, Evaluating the communication process between interpreter and visitor, „Tourism Management”, nr 16 (4), s. 295-303

Sharpe G., Gensler G., 1978, Interpretation as a management tool, „Journal of Interpretation”, nr 3 (2), s. 3-9

Simon N., 2010, The Participatory Museum, Museum,Santa Cruz,USA

Smith K.A., Holmes K., 2012, Visitor Centre Staffing: Involving Volunteers, "Tourism Management" nr 33, s. 562-568

Smith L., 2006, Uses of Heritage, Routledge, Abington–New York

Sotiriadis M., Varvaressos S., 2016, Crucial Role and Contribution of Human Resources in the Context of Tourism Experiences: Need for Experiential Intelligence and Skills, [w:] M. Sotiriadis, D. Gursoy (red.), The Handbook of Managing and Marketing Tourism Experiences, Emerald Group Publishing, Bingley, s. 45-64

Staiff R., 2014, Re-imagining heritage interpretation: enchanting the past-future, Farnham andBurlington, Ashgate

Standards and Practices, 2008a, Standards and Practices for Interpretative Planning, National Association for Interpretation, Fort Collins, USA, www.interpnet.com

Standards and Practices, 2008b, Standards and Practices for Academic Curricula for

Standards and Practices, 2008c, Standards and Practices for Interpretive Methods, 2008, National Association for Interpretation, Fort Collins, USA, www.interpnet.com

Standards and Practices, 2008d, Standards and Practices for Interpretive Organizations, 2008, National Association for Interpretation, Fort Collins, USA, www.interpnet.com

Stasiak A., 2019, Creating Tourism Experiences – Theoretical Foundations, [w:] D.A. Jelincic, Y. Mansfeld (red.), Creating and Managing Experiences in Cultural Tourism, World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd., Singapore, New York, London, s. 17-41

Stewart E.J., Hayward B.M., Devlin P.J., Kirby V.G., 1998, The ‘place’ of interpretation: A new approach to the evaluation of interpretation, „Tourism Management”, t. 19, s. 257-266

Successful Tourism at Heritage Places: A guide for tourism operators, heritage managers and communities, 2000, Australian Heritage Commision (AHC), Qeensland

Tilden F., 1957, Interpreting Our Heritage, TheUniversity ofNorth Carolina Press,Chapel Hill

Tilden F., 2019, Interpretacja dziedzictwa, przeł. A. Wilga, CTK TRAKT, Poznań

Tilkin G. (red.), 2014, InHerit. Professional Development in Heritage Interpretation. Manual, Alden Biesen, Bilzen

Timothy D.J., 2011, Cultural Heritage and Tourism. An Introduction, Channel View Publications, Bristol–Buffalo–Toronto

Timothy D.J., Boyd S.W., 2013, Heritage in tourism, Pearson Education Ltd.,Essex

Timothy D.J., Nyaupane G.P., 2009, Cultural Heritage and Tourism in the Developing World. A Regional Perspective, Routledge, London–New York

Tomaszewski A., 2012, Ku nowej filozofii dziedzictwa, MCK Kraków,

Tunbridge J., 2018, Zmiana warty. Dziedzictwo na przełomie XX i XXI wieku, MCK, Kraków

UNESCO, 1972, Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972, tekst polski: Dz.U. nr 32 z 30 września 1976 r., poz. 190

UNESCO, 2003a, Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z dnia 17 października 2003 r., Tekst polski: Dz. U. 2011 nr 172, poz. 1018

UNESCO, 2018, Interpretation of sites of Memory (study), 2018, International Coalition of Sites of Conscience (January, 31), UNESCO,Paris (pdf)

Uzzell D. L., 1985, Management issues in the provision of countryside interpretation, „Leisure Studies”, nr 4 (2), s. 159-174

Uzzell D., 1998, Interpreting Our Heritage: A Theoretical Interpretation, [w:] D. Uzzell, R. Ballantyne (red.), Contemporary Issues in Heritage and Environmental Interpretation, s. 11-25

Uzzell D.L., 1992, Les approches socio-cognitives de l’évaluation sommative des expositions, „Publics et Musées”, t. 1, z. 1, s. 107-123

Uzzell, D. L. (red.), 1989, Heritage Interpretation (t. 1 i 2), Belhaven Press,London

Uzzell, D. L., 1995, Creating Place Identity Through Heritage Interpretation, „The International Journal of Heritage Studies”, t. 1, nr 4, s. 219-228

Veverka, J.A., 1994, Interpretive Master Planning, Falcon Press Publishing Co., Helena

Ward C. W., Wilkinson A. E., 2006, Conducting meaningful interpretation: A field guide for success, Fulcrum Publishing, Golden

Wearing S., Archer D., Moscardo G., Schweinsberg S., 2007, Best practice interpretation research for sustainable tourism: Framework for a new research agenda, CRC for Sustainable Tourism Pty Ltd:Australia

Weiler B., Ham S., 2006, Identifying and Prioritising the Desired Outcomes of Interpretation: Stage One of the Development of the Interpretation Evaluation Tool Kit, CAUTHE 2006 Conference – „To the city and beyond…”, Melbourne, 6-9 lutego 2006, tekst nr 127

Weiler B., Ham S., 2010, Development of a research instrument for evaluating the visitor outcomes of face-to-face interpretation, „Visitor Studies”, nr 13 (2), s. 187-205

Weiler i Ham 2006; 2010

Xue K., Li Y., Meng X., 2019, An evaluation model to assess the communication effects of intangible cultural heritage, „Journal of Cultural Heritage”, t. 40, s. 124-132

Zarzycka K., 2016, Rozgryźć dziedzictwo. Podręcznik dobrych praktyk upowszechniania dziedzictwa i edukacji o dziedzictwie kulturowym, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa.

 


[1] W zestawieniu opuszczono adresy bibliograficzne, wprowadzając hiperłącza odsyłające bezpośrednio do analizowanych tekstów. Aktualizowany spis artykułów wchodzących w skład kolekcji dostępny jest na stronie internetowej czasopisma: http://turystykakulturowa.org/ojs/index.php/tk/pages/view/t_dziedzictwa.